Đô thị vệ tinh của Hà Nội - những hình hài bất động

Bà Hiền vẫn nhớ như in những ngày hoàng kim của khu chợ này, khi bà còn là cô thiếu nữ ra giúp mẹ bán hàng. “Ngày thường thôi, người xếp hàng mua đồ đã dài khắp các ngách chợ, đen đỏ toàn người là người”. Những người dân Sơn Tây cùng thời với bà Hiền còn nhớ một câu ca dao:

Chợ Nghệ một tháng sáu phiên
Khách đến như nước hàng tiền như mưa.

Bà Hiền còn định kể thêm gì nữa nhưng tiếng hát karaoke từ những ki ốt xung quanh làm bà khựng lại. Khung cảnh chen chúc quanh bà những ngày chợ xưa giờ được thay bằng những chủ hàng nằm dài trên ghế xếp ngủ từ sáng đến trưa. Người khác ngồi tán chuyện, nhổ tóc cho nhau. Một vài người mang cả dàn karaoke ra, sáng mở hàng, ngồi hát đến khi chợ tắt đèn mới cất micro, đóng cửa đi về không có nổi một vị khách.

Trên tầng hai của trung tâm thương mại, sót lại một vài tấm biển hiệu của những ki ốt bán nhân sâm Triều Tiên hảo hạng, phông bạt, bóng nháy, hoa lụa đám cưới... Tất cả, đã phủ nhiều lớp bụi, đôi lúc được kèm thêm một tờ giấy viết tay “Cho thuê chỗ giá rẻ”. Tổng cộng có khoảng 300 gian hàng như thế.

Phía cuối hành lang tầng hai bỏ hoang ấy, một người phụ nữ đang kê ghế con ngồi tựa lưng vào những mảng chân tường loang loang màu mốc, đan ngựa và hình nhân hàng mã. 

Chị không thấy cái chợ này sôi động lên hay đìu hiu đi, từ ngày mở chợ đến nay nó vẫn vậy. Chị cũng không đưa ra lời phỏng đoán, giải thích hay đánh giá nào cho mô hình quản lý hay quy hoạch của UBND thị xã. Chị thấy tiện. Chị có chỗ để nhờ những sản phẩm chiếm nhiều không gian mà mình vừa làm ra, tất cả là nhờ có sự hoang phế này.

Để thay thế cho chợ Nghệ cũ, bị cháy năm 2005, một công trình mừng kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long Hà Nội ra đời với những hứa hẹn: Trung tâm thương mại lớn nhất phía Tây Hà Nội, 17.000 tỷ đồng để xây dựng một hầm xe và 3 tầng chợ với sức chứa hơn 1.200 gian hàng.

Tháng 9 năm 2009, cùng với hơn 800 hộ kinh doanh khác bị thiệt hại do cháy, chị Hiền bốc thăm phân lô ki ốt cho cửa hàng mới của mình. Chị, cũng như họ, khấp khởi niềm hy vọng gây dựng lại cơ ngơi trước kia để lo cho hai con ăn học. 

Nhưng giờ cả tháng chị Hiền trẻ mới đi “đánh hàng” một lần, mỗi lần chỉ vài cái áo phông, chục cái váy ngắn váy dài, ai dặn gì mới lấy đấy. Từ một tiểu thương có máu mặt phất lên nhờ bán sỉ quần áo, mỗi lần đi “đánh hàng” bằng xe tải như ngày xưa, giờ chị Hiền lấy mươi thứ về vẫn lo không bán hết.

Hai phần ba trong số hơn 800 tiểu thương đăng ký kinh doanh ban đầu giờ đã rời khu chợ chục nghìn tỷ này để tìm kế sinh nhai khác. 

Những người còn cố gắng bám trụ đa phần là người già như bà Hiền, không còn sức đổi sang công việc khác. Hoặc những người không đủ tiền để thuê cửa hàng mặt đường như chị Hiền trẻ.

Chị Hiền chợ Nghệ và chị Tâm ở Trung Sơn Trầm, đều đã từng mang những hoài bão. Chị Tâm đặt niềm tin mười năm vào một con đường tầm cỡ quốc gia to đẹp thông thoáng để thuận lợi đi lại, buôn bán. Chị Hiền cũng có một ấp ủ mười năm gây dựng lại cơ đồ, trên nền tảng của một khu chợ trung tâm bề thế. Nhưng giờ, thất vọng là điểm chung duy nhất của họ.

 

Đó là những đoàn khách Việt hoang mang, mơ hồ, bối rối và những vị khách Tây, hễ đi là thấy lost.

Cả Sơn Tây có 635 doanh nghiệp, tức bình quân cứ 292 người dân Sơn Tây thì có một doanh nghiệp hoạt động. 

Số dân chia doanh nghiệp của thị xã này gấp đôi mức bình quân của cả nước (165 người/doanh nghiệp), gấp 5 lần mức bình quân của toàn Hà Nội (hơn 60 người/doanh nghiệp).

So sánh ngẫu nhiên với 2 thị xã ở các vùng kinh tế khác, thì bức tranh kinh doanh của "đô thị vệ tinh" Sơn Tây cũng không mấy sáng sủa. Thị xã Đồng Xoài, tỉnh lỵ của Bình Phước, cứ 80 người dân thì có một doanh nghiệp. Thị xã Kỳ Anh, không phải tỉnh lỵ của Hà Tĩnh, một tỉnh nghèo, cũng có mức bằng bình quân cả nước.

Theo báo cáo nhân 10 năm ngày sáp nhập về Hà Nội của UBND thị xã Sơn Tây, năm 2018 số doanh nghiệp tăng 443 so với năm 2008, khi mới trở thành một phần thủ đô.

Nói cách khác, tổng số doanh nghiệp ra đời và tồn tại ở Sơn Tây trong một thập kỷ qua, chưa bằng mức tăng của Hà Nội trong vòng một tuần. Mỗi tuần Hà Nội có gần 500 doanh nghiệp đăng ký kinh doanh mới.

“Du lịch” là một trong những hoạt động kinh tế được xác định là mũi nhọn của “đô thị vệ tinh Sơn Tây”. Nhưng ngoài Đường Lâm vốn gây thất vọng cho khách du lịch từ lâu, hoạt động kinh tế đáng kể nhất mang dấu ấn văn hóa địa phương, là làm bánh tẻ.

2h chiều, con đường dẫn vào làng bánh tẻ Phú Nhi thưa bóng người. Những ngõ, ngách trong làng vẫn đầy hàng cau, giàn trầu không vấn vít trên bờ tường đá ong.

Từ cuối ngõ, Bà Chung quẩy quang gánh sang lò nhà chị Lan. Như mọi ngày, bà sẽ nhập 50 chiếc bánh. Ngày bà đi hai lượt, từ làng mình sang Phú Nhi lấy hàng rồi đi bộ xuống thị xã Sơn Tây bán rong cho khách.

Bánh làm bằng bột gạo, mộc nhĩ, nhân thịt ba chỉ, bên trong cuộn lá dong xanh, bên ngoài cuộn chặt bằng lá chuối khô để không bung ra khi hấp chín. Chiếc bánh tẻ được làm bằng những nguyên liệu thuần nông, tự trồng, tự nuôi của người Sơn Tây. Nhưng nó chưa bao giờ trở thành "đặc sản du lịch" trong "ngành du lịch mũi nhọn" mà các nhà quy hoạch đã gán cho Sơn Tây.

Con đường độ hai chục cây số, bà Chung đi đã 17 năm nay. Đôi chân và chiếc quang gánh ấy là động cơ chính trong quảng bá thương hiệu truyền thống của nơi này.

Giữa buổi chiều, lò than nhà chị Lan sẽ lại đỏ lửa khi đã giao hết bánh cho những gánh hàng rong. Chỉ có mấy phụ nữ trung niên trong bếp. Chị này xay thịt, chị kia nhóm lò, một người nữa ngồi lau lá dong. Còn bà chủ thì ngồi quấy bột đã ngâm sau một buổi, chuẩn bị ráo.

Thanh niên trong làng đã tha hương đi làm thuê hết, nghề truyền thống giờ chỉ để những người già túc tắc sống qua ngày.

Mỗi ngày, cơ sở có bốn nhân công này sẽ cho ra lò khoảng 1.000 cái bánh. Bán buôn 4.500 đồng, bán lẻ 5.000 đồng mỗi cái. Thị trường tiêu thụ là những nhà làm du lịch ở Đường Lâm, gánh hàng rong quanh thị xã như bà Chung, hoặc người “dưới Hà Nội” đặt làm. 

 

Mấy năm trước, phường từng phát cho mỗi hộ sản xuất một tệp danh thiếp để quảng bá thương hiệu bánh tẻ Phú Nhi. Trên cái danh thiếp ấy có thông tin đầy đủ của chủ nhà, không quên khẳng định “làng nghề truyền thống”. Chị Lan phân phát chúng cho vài gánh hàng rong để gửi khách lạ, còn đâu vứt cả bịch vào chạn bát.